Thế nào là một nhân vật điển hình trong văn học? Hãy làm sáng tỏ tính điển hình của nhân vật Chí Phèo trong tác phẩm cùng tên của Nam Cao

Thuở bé tôi đã ngủ say bên cuốn Nghìn lẻ một đêm, đã nằm trong giấc mơ có bàn tay cô Tấm. Và lớn lên khi đã hiểu đôi chút về cuộc đời, tôi biết thấu hiểu nỗi đau của nàng Kiều, của Chí Phèo rồi sự cực khổ của số phận chị Dậu. Tất cả những hình tượng điển hình của một thời đại, một số phận đó in dấu mãi trong tôi và trong lòng người đọc. Những nàng Kiều, Chí Phèo hay chị Dậu tôi nghe như quen lắm, gần gũi lắm và cũng lạ lắm, xa cách lắm. Bởi vì họ là nhân vật trong văn chương, mà lại là một điển hình. Có phải điển hình như nhà phê bình văn học Nga Bê-ê-lin-xki viết: “Tính điển hình là một trong những dấu hiệu nổi bật của tính mới mẻ trong sáng tạo. Nếu có thể thì cũng nói được rằng: Tính điển hình là huy chương của nhà văn. Điển hình là người lạ đã quen biết” không?

Văn học là mĩ học của ngôn từ. Văn học làm đẹp trái tim, tâm hồn con người. Nó khai thác những tình cảm phong phú của con người. Đó là những cảm xúc tế nhị hay mãnh liệt của con người vươn tới tự do, dân chủ, vươn tới thế giới của tình thương. Văn học nghệ thuật hướng tự do, hạnh phúc và nhân phẩm của con người. Nhà văn thể hiện tát cả điều đó thông qua hình tượng. Và tác phẩm nào cũng thế, đều có hình tượng. Hình tượng đó là những gì sinh động nhất, cụ thể nhất, trực giác nhất, nơi đó tác giả gởi một thông điệp tinh thần, tình cảm, một cách nhìn nhận hiện thực... được thể hiện bằng ngôn từ....và ngôn ngữ vốn dĩ là một cơ thể sống phức tạp, vận động, nhiều thanh âm, nhiều màu sắc, mỗi tiếng, mỗi từ khi được nhà văn dùng để xây dựng hình tượng chúng đều có những lớp nghĩa mới, những giá trị mới... Điều đó chứng tỏ hình tượng rất đa dạng. Nó thể hiện tài năng của nhà văn nói lên được phẩm chất và thành tựu xuất sắc của văn học, nó phản ánh một xã hội. Điển hình? Không phải nhà văn nào cũng làm được điều đó. Xây dựng hình tượng văn học thì dễ dàng, song để đưa sản phẩm tinh thần của mình lên ngang mức điển hình phải đi lên từ một hình tượng độc đáo, phải tác động vào tâm trí người đọc những làn sóng tình cảm nhiều, rộng, có khi vô bờ bến, nó vang dội trong nhiều thế kỉ. Rõ ràng hơn điển hình chính là khái quát. Khái quát đến mức có thể làm ta liên tưởng đến cái tương tự ở ngoài đời. Nguyễn Du đã xây dựng thành công hình tượng nhân vật Thuý Kiều, không chỉ thế, Kiều đã trở thành nhân vật điển hình trong văn học. Nhân vật này đã ăn sâu vào tiềm thức người đọc đến độ người ta có thể hình dung tên Kiều để chỉ một số người có hoàn cảnh như thế trong xã hội. Có khi người ta dùng tên Tú Bà hay Sở Khanh để chỉ bọn người sống bằng những nghề đưa người cửa trước, rước người cửa sau và lũ chải chuốt, dịu dàng chuyên quyến rũ đàn bà, con gái nhẹ dạ.

Trong đời sống ta thường gặp những khái niệm điển hình: học sinh điển hình, một gia đình điển hình cho khu phố về nề nếp giáo dục con cái... Chúng có nghĩa là những cái bình thường nhất, thường xảy ra nhất, lặp đi lặp lại nhiều nhất, tiêu biểu nhất, lí tưởng nhất của một người nào đó, một điều gì hoặc một môi trường nhất định. Song điển hình nghệ thuật không hoàn toàn giống hệt điển hình xã hội. Về bản chất, điển hình không phải là cá biệt nhưng lại là cái cá biệt, là một cá tính xác định, độc đáo riêng biệt khác nhau, có ở nhân vật này mà không có ở nhân vật khác. Đó chính là người lạ theo cách nói của Bê-ê-lin-xki. Chí Phèo là nông dân. Một anh lực điền hiền lành như đất, thế nhưng từ bốn bức tường lao lí ra cuộc đời Chí đã trở thành con quỷ của làng Vũ Đại. Chí cứ mãi chìm đắm trong những cơn say, và ngủ trong lúc say, dường như chưa bao giờ Chí tỉnh cả. Và cứ mỗi lần có con ma men trong người, Chí lại rạch mặt ăn vạ, và cứ hễ rượu xong là hắn chửi. Tiếng chửi của Chí từ trang sách cứ âm vang trong người đọc mãi, hoàn toàn không giống với tiếng bước chân chạy thình thịch lo âu tất tưởi của chị Dậu. Chị Dậu là nông dân. Chị cũng là một nông dân nghèo nàn không khác gì anh Chí. Chị cũng bị áp bức. Chị cũng mang bao điều đau khổ. Song, cùng đứng trước hiện thực như nhau, nhưng mỗi nhà văn lại có một điểm nhìn khác nhau, mỗi nhà văn lại có một nhãn quan khác nhau. Sự thật lồ lộ trước mắt có thể là ai cũng nhìn thấy nhưng khi vào tác phẩm, qua lăng kính chủ quan của nhà văn, nó trở thành một tấm ảnh với nhiều góc độ, nhiềm gam màu khác biệt. Chị Dậu khác Chí Phèo, Chí Phèo phản kháng lại xã hội bằng con đường lưu manh hóa. Còn chị Dậu thì âm thầm chịu đựng, chạy ngược chạy xuôi lo từng hào nhỏ để đóng thuế cho chồng, cho em chồng. Nếu Nam Cao xây dựng một nhân vật điển hình của người nông dân bế tắc đi đến con đường gần như mất hẳn nhân tính, thì ngược lại, Ngô Tất Tố lại xây dựng một chị Dậu ngời ngời phẩm chất cao đẹp của phụ nữ Việt Nam với những nỗi lo và suốt đời vất vả...

Về hình thức, nói như trên không có nghĩa là điển hình văn học rất trừu tượng mà trước tiên nó rất sống động và cụ thể. Bên cạnh cái lạ thì nó chính là cái quen biết. Điển hình trong văn học thể hiện chủ yếu ở hai khía cạnh chính là sản phẩm được nhào nặn từ hoàn cảnh cụ thể điển hình cho nên nó rất sống động và gần gũi. Chính vì sự sống động nên rất thực, rất quen, Chí Phèo rất cá biệt, cá biệt từ tính cách đến hành động... Chí Phèo vừa là con quỷ dữ trong mái nhà tranh với thú vui vườn ruộng. Chí Phèo vừa là cục sáp trong bàn tay nóng của bọn thống trị vừa là một nô lệ thức tỉnh. Và chính nhờ những cá tính cá biệt đó mà Chí trở thành điển hình của người dân thuộc địa tủi nhục, bần cùng. Đọc Chí Phèo, ta như đang lật lại từng trang sử tâm hồn Việt Nam tràn ngập niềm đau khổ.

Môi trường hay hoàn cảnh là cái khuôn để nhà văn đúc nên những nhân vật. Nhân vật điển hình thể hiện những cái chung phổ biến đối với môi trường. Một nhân vật điển hình phải nằm trong hoàn cảnh điển hình, cụ thể. Những nhân vật không thể không có số phận, những bước đi lệch khỏi hoàn cảnh ấy, môi trường ấy. Tất cả là những tinh tú quay quanh mặt trời. Có thể có những nhân vật thăng hoa từ nguyên mẫu có thực trong đời sống cụ thể, môi trường cụ thể. Cũng có thể có những nhân vật đi lên từ hiện thực qua trí tưởng tưởng của nhà văn. Nhưng dù đi lên từ đâu, thì nhân vật điển hình cũng có nghĩa tiêu biểu cho cuộc sống đó, môi trường đó. Hay đúng hơn là hoàn cảnh điển hình tạo ra nhân vật điển hình. Chí Phèo sống trong hoàn cảnh xã hội cực kì thảm hại, sống trong hoàn cảnh điển hình nhất của thời kì dân tộc chìm sâu trong máu và nước mắt. Một môi trường hỗn loạn như Nam Cao từng viết quần ngư tranh thực và Chí là đại diện đau đớn nhất của môi trường ấy. Là một anh làm thuê hiền lành an phận, Chí thật sự trở thành miếng mồi ngon cho bọn cường hào ác bá và từ con người bình thường Chí trở thành một con quỷ, một con thú độc hình nhân.

Rõ ràng tính cách của Chí không thể thoát ra được những quy luật chung của môi trường mà anh đang sống. Bản thân Chí bước trên con đường tha hóa, không phải để lại những dấu vết đầu tiên, mà anh bước đi là anh giẫm lên những dấu chân của những kẻ như Năm Thọ, Binh Chức phải cầm dao để sống, để buộc Chí phải rơi từng giọt máu, bán dần nhân phẩm để mưu sinh, để đè bẹp cái khát khao lương thiện của Chí bằng những chuỗi dài say rượu triền miên. Ánh trăng thiên nhiên đã một phần trả lại tính người cho Chí, ánh trăng dịu dàng đã cho Chí Phèo tìm lại ánh sáng đó, đó là cho Chí một Thị Nở. Đối với người khác, Thị Nở dở hơi còn đối với Chí, thị cũng là người phụ nữ tuyệt vời, là người đầu tiên không biết xa lánh, ghê tởm Chí. Và chính bát cháo hành đầy tình người của Thị Nở đã khơi dậy ngọn lửa thiện - nhân vốn ẩn tàng trong con người Chí thuở nào bừng lên. Chí tìm lại được chính mình.

Hoàn cảnh xã hội thời bấy giờ đã tạo nên Chí và Chí tiêu biểu cho hoàn cảnh xã hội đó, đó là lẽ tất nhiên. Nhân vật điển hình và hoàn cảnh điển hình là hai yếu tố biện chứng lẫn nhau. Đấy là hai mặt của một tờ giấy không thể tách rời nhau, nhưng không hoàn toàn giống nhau. Bởi vì sao? Dù có tính khái quát rộng, dù miêu tả cụ thể, sinh động, dù đi lên từ hiện thực, nhân vật điển hình vẫn là một hình tượng nghệ thuật do nghệ sĩ tạo ra, là tấm lụa màu, được dệt bằng những sợi tơ hiện thực, bằng màu sắc cá tính, bằng bàn tay và khối óc của nhà văn. Cho nên phần nào nhân vật điển hình chịu ảnh hưởng của tư tưởng nhân văn. Nhà văn nào cho ra một điển hình riêng với những suy tư trăn trở riêng, và nhân vật điển hình trở nên đẹp hơn hoặc xấu hơn tùy theo quan điểm chủ quan của tác giả.

Có nhân vật điển hình tiêu biểu cho hoàn cảnh nhất định, nhưng cũng có nhân vật điển hình mang theo dấu vết dân tộc, đôi khi toàn nhân loại. Chị Dậu trong Tắt đèn của Ngô Tất Tố là một nhân vật điển hình của một môi trường xã hội thực dân phong kiến, của một dân tộc đói nghèo trong rơm rạ (Chế Lan Viên) trong gông cùm nô lệ, suốt cuộc đời chỉ sống trong cực khổ không thấy một ngày thậm chí một giờ được hạnh phúc, đó là dân tộc Việt Nam. Một dân tộc luôn đau khổ, luôn bị chèn ép, song ý chí phân đấu, sức mạnh tự vệ có thể bùng nổ. Chị Dậu dịu dàng chân thật, chỉ biết ban phát tình yêu cho chồng, tình thương vô bờ bến cho con nhưng cũng có thể quật ngã bọn cường hào khi đi đến đường cùng giành sự sống. Và, Chí Phèo không những là nhân vật điển hình của một xã hội mà Chí còn là điển hình nhân loại. Mâu thuẫn trong tác phẩm giữa cái thiện và cái ác, mâu thuẫn giữa con quỷ và con người, mâu thuẫn giữa sự tuyệt quyền làm người và khát khao được hòa đồng với con người bình thường, lương thiện... Đó là bi kịch của con người trên trái đất này cứ không đừng lại ở anh Chí Phèo của một làng quê bé nhỏ. Mối tình của Rômêô và Julliet không chỉ là một câu chuyện tình bi ai ở Anh, ở Ý trong tác phẩm Sechxpia mà đó là giọt lệ đau đớn của nhà văn khóc cho vạn cuộc tình trên đời này, ở đâu đấy trên trái đất này có nhiệu, rất nhiều cuộc tình bi thương như thế...

Những nhân vật ấy cứ theo thời gian cứ tồn tại mãi, bất tử trong tim độc giả. Con thoi thời gian cứ bay, không những lớp bụi thời gian không làm mờ đi những nhân vật đó, mà ngược lại các nhân vật ấy càng điển hình hơn cho một thời cụ thể. Grãngđê của Banlzac, A.Q của Lỗ Tấn, Natasa Rostova của L. Tônxtoi, Xuân Tóc Đỏ, Nghị Hách của Vũ Trọng Phụng, Chí Phèo của Nam Cao... mãi mãi trường tồn, vẫn đem lại giá trị nhận thức và sức truyền cảm cho nhiều thế hệ.

Một lần nữa tôi xin mượn câu của Bê-ê-lin-xki để kết lại vấn đề: “Tính điển hình là một trong những dấu hiệu của tính mới mẻ trong sáng tạo, hay nói đúng hơn là bản thân sức sáng tạo. Nếu có thể thì cũng nói rằng tính điển hình là huy chương của nhà văn. Điển hình là người lạ đã quen biết”.